De homo economicus, de mens gericht op de rationele behoeften bevrediging komt vaak in beeld. Maar er is weinig oog voor de mens als sociaal dier: ‘homo communicus’, gericht op rationele bevrediging van empathie en solidariteitsgevoelens vanuit groepsgevoel. Die gevoelens zijn te vertalen naar ringen van naasten die de individuele mens vertrouwt voor burgerschap en instandhouden van de gemeenschap: ring 1: gezin, vrouw en kinderen, ring 2: familieleden, ring 3: naaste vrienden, ring 4: kennissen, ring 5: club en buurtgenoten, ring 6: stadsgenoten, ring 7: provinciegenoten, ring 8: landgenoten, ring 9: continentgenoten, ring 10: wereldgenoten.
Er is geen vaste ‘wij-zij’ afbakening, maar hangt samen met belastingbetaling binnen landsgrenzen. Dit verklaart weerstand bij opgedrongen solidariteit binnen de EU. Het is immers binnen ring 8 bekend dat er belastinggeld naar ring 9 toevloeit, zonder goed te weten hoe het besteed wordt, zonder rechtstreekse zeggenschap. Bioloog Frans de Waal zegt: als een naburige groep apen het territorium binnendringt gaat de hoogstgeplaatste aap voor in de strijd ze te verjagen. Xenofobe populistische apen? Nee, die bestaan niet. Sinds Darwin weten we dat de mens zich als dier evolutionair heeft afgesplitst van de mensaap en slechts gradueel afwijkt. Ook mensen vertonen kuddegedrag, denken in ‘wij-zij’ termen en machtstructuren. Maar waar bij apen indringers worden geweerd, worden bij de mens ‘indringers’ toegelaten, juist op aandringen van de hoogstgeplaatste mens. Althans nu minder omdat lager geplaatste mensen bezwaar maken tegen grotere instroom. Dit bezwaar krijgt de vorm van populisme. Blijkbaar kan ook bij de mens een plotselinge instroom van vreemden niet ongestraft plaatsvinden. De weerstand die mensen tonen tegen mensen uit ring 10 gaat verder dan protest tegen banenverlies. Het weerspiegelt de angst voor teloorgaan van de gemeenschapszin door de komst van mensen uit ring 9 of 10. Immigranten wordt eerst warm welkom geheten. Maar naarmate de immigratie massaal wordt neemt de weerstand snel toe: men vreest aantasting van gemeenschapszin, onderling vertrouwen en betrokkenheid, de gemeenschap dreigt uiteen te vallen. De reactie komt: populisme. Populisme is te beschouwen als het verzet tegen identiteitsverlies en de aanval op de cohesie van de samenleving. Het heeft dus weinig te maken met hang naar vroeger zoals gedacht wordt. Vroeger noemden we het volksopstand, tegenwoordig heet het populisme. Populisme is als puisten op een ziek lichaam. Je kunt dan niet zeggen de puist is ziek, terwijl het een signaal is dat het lichaam ziek is. De dokter dient de diagnose te stellen en een traject voor genezing voor te schrijven. Populistische leiders stellen wel de diagnose, maar “ze komen niet met oplossingen”. Maar het is lastig om met oplossingen te komen in een machtsstructuur die vooral in kosmopolitisch termen denkt, zoals wereldburgerschap en globalisering. Dat geeft geen aansluiting bij populisten die juist in nationale en locale termen denken. Populisten en kosmopolieten praten langs elkaar heen. Ze blijven elkaar verketteren. De puist blijft etteren. De weerzin of terughoudendheid jegens immigranten wordt xenofoob, racistisch of irrationeel genoemd, terwijl er zich in feite weinig anders voordoet dan de homo communicus die zich manifesteert. Herhaalde kreten als “deze samenleving is racistisch” wijzen er op dat inmiddels de grenzen van solidariteit overschreden zijn, zodat de komst van nog meer mensen uit ring 10 voor nog meer (vermeend) racisme zullen zorgen. De empathie jegens noodruftigen uit ring 10 is een vorm van solidariteit vanuit opvoeding, religie, ideologie, politiek en media is aangeleerd. Zonder de media zou men nooit die gevoelens gehad hebben. Als xenofobe apen niet bestaan, bestaat het wel voor de mens? Afgelopen periode is gedreven geweest door het bedrijfsleven op aandringen van lobbyisten: globalisering, Europese Unie, euro, tax heavens. Steeds meer is ring 10 opgezocht met als gevolg puisten op een ziek lichaam. We zijn gemodificieerde mensapen zegt De Waal, een ontnuchterende waarheid. De oplossing is: minder aandacht voor ring 10 en meer aandacht voor alles wat binnen de ringen 1 tot en met ring 8 plaatsvindt: bescherming burgers, bescherming leefklimaat en bescherming gemeenschap. Politici zijn daarin de afgelopen decennia onvoldoende geslaagd. Ze hebben de homo communicus veronachtzaamd. Ze moeten dit herstellen. Als ze niet slagen, zullen ze het vertrouwen van burgers definitief verliezen.